PsikolojiYazılar

Kişisel Deneyimlerin Öznel Yanı: Qualia Nedir?

 

Öncelikle “Qualia” teriminin ne anlama gediğinden bahsetmek yararlı olacaktır. Qualia, Latince quale teriminin çoğul biçimidir. “Quale” ise zarf “qualis” kelimesinden gelir.
Qualis, “ne tür?”, “ne çeşit?”, “ne yapıda?” demektir. Bu terimi ilk kez Clarance Irvıng Lewıs kullanmıştır. Qualia, en basit haliyle kişisel deneyimlerin öznelliği olarak tanımlanabilir. Bir örnek üzerinden açıklamak gerekirse bir arkadaşınızla oldukça ilgi çekici yemyeşil bir ormanın içerisindesiniz, kuşlar cıvıldaşıyor, renk renk canlılar bu çekici yeşilliğin içerisinde bir görünüp bir kayboluyor. Yanınızdaki arkadaşınız da yeşilin güzelliğine dalmış, cıvıldaşan kuşları bin bir renkteki canlıları seyrediyor. Önünüzde duran manzaranın aynılığına karşı bu deneyimi yaşayanların zihin durumları açısından farklılıklar bulunur. Aynı uyaranlara karşın manzaranın zihne yansıması, deneyimleyen kişiler açısından manzaranın neye benzediği kendine özgü olacaktır. Herhangi bir deneyimin bu fenomenal yönü, onun tek bir özneyle, dolayısıyla tek bir bakış açısıyla sınırlı olmasını sağlar. Kuşkusuz her insan, diğer insanlarla özdeşleyim kurabilir, onların zihin durumları hakkında konuşabilir. Ancak kendi öznel deneyiminin dışına çıkarak, başkalarının zihin durumlarına ilişkin öznel niteliklere erişemez.

Çeşitli Örnekler Işığında Qualia’yı Anlamaya Çalışmak

1-Thomas Nagel
Başka canlıların zihin durumları ve Qualialarından bahsederken akla ilk gelen makalelerden olan Thomas Nagel tarafından kaleme alınan “What Is It Like to Be a Bat” in bazı kısımlarını incelemek faydalı olacaktır. Thomas Nagel makalesinde “Bunu hayal etmek sadece benim bir yarasa gibi davranmamın nasıl bir şey olacağını düşünmeme yardımcı olabilir. Ancak konumuz bu değildir. Ben yarasa olmanın bir yarasa için ne olduğunu bilme arzusundayım. Fakat bunu hayal etmeye çalıştığımda kendi zihnimin kaynaklarıyla sınırlanırım ve bu kaynaklar bu iş için yetersizdir. Sonuçta yarasaların sonar deneyimlerinin öznel yapısı yalnızca onların bakış açısı ile ilgilidir.”
Nagel’e göre, evrende çok miktarda bilinçli yaşam vardır ve biz onun bu bilinçli yaşam formlarının sadece bir kısmını tanımlayabilecek durumdayız, eğer öyle olmasaydı var olan diğer şeylerin tezahürlerini anlayamazdık. Nagel, bilincin varlığının dünya ile ilgili hem en bildik hem de en şaşırtıcı şeylerden birisi olduğunu düşünür.

2-Frank Jackson ve Mary Örneği
Frank Jackson, nörofizyolog Mary örneğini kullanarak Qualia’yı bir açıdan yorumlamaya çalışmıştır. Mary bir nedenden siyah beyaz bir odadan ve yine aynı renkleri içeren bir monitörden dünyayı araştırmaya mecbur bırakılan bir bilim insanıdır. Mary’nin deneyimlerimizle ilgili neler olduğunu analiz edebilecek verilere sahip olduğu varsayılmaktadır. Daha sonra Mary’nin bu renksiz odasından çıkması ve kendisine renkli bir monitör verilmesi durumunda bir şeyler öğrenecek midir yoksa öğrenemeyecek midir? Bu argüman bu sorular üzerinde düşünmektedir. Argümanla ilgili şu yorumlar yapılmaktadır:
(1) Mary, serbest bırakılmadan önce insan renk görüşüyle ilgili tüm fiziksel bilgilere sahiptir.
(2) Ama serbest bırakılmadan önce insan renk görüşü hakkında sahip olmadığı bazı bilgiler de vardır. Bu nedenle her bilgi fiziksel bilgi değildir.
Yine Frank Jackson’un bir makalesinde farklı bir örnek daha kullanılmıştır. Fred adlı bir bireyin insanların normal algılayıcıları tarafından rastlanmayan renkler deneyimlemesi üzerine verilmiş bir örnektir. Bizler Fred’in deneyimlediği rengi merak edebiliriz beynin bunu nasıl işlediğini de anlayabiliriz fakat o rengin qualiasını tecrübe edemeyiz.

3- Stanford Encyclopedia of Philosophy’den Örnekler
Yine Stanford Encyclopedia of Philosophy’de geçen bir alt başlığı incelemenin faydalı olacağını düşünüyorum. Başlık altında özetle şunlardan bahsedilmektedir:
Kurbağaların, arıların, balıkların ve diğer hayvanların Qualiası var mıdır? Filogenetik ölçeğin aşağılarına doğru fenomenal bilinç sona ermektedir ama bu yer tam olarak neresidir? Bazı zamanlar kendimizden basit canlılar üzerinde düşünürsek bu canlılardan hangisinin fenomenal bilince sahip olduğunu hangisinin olmadığını anlamamıza yardımcı olabilecek somut bir kanıta sahip olmadığımız varsayılabilir. Arıların bal yaparken kelebekler kozalarını örerken qualia durumunu deneyimleyip deneyimlemediğini bilmemiz imkansızdır.
Diğer bir örnek de bitkiler üzerinden verilmiştir. Birçok bitki türü vardır bazıları tırmanır bazıları sinek ve böcekleri yer bir kısmı da geceleri yapraklarını kapatır. Bu hareketlenmelerin sebebi bitkilerin doğuştan sahip olduğu mekanizmalar olarak gösterilir. Bitkilerin davranışları sonradan bir şeyler öğrenerek gelişerek değişmez. Bitkiler başlarına gelen olaylardan ders çıkarıp davranış değiştirme dürtüsüne sahip değillerdir.

4-Zombi Argümanı
Zombiler olarak adlandırılan, hiçbir niteliğe sahip olmayan insanların fiziksel kopyalarının olabileceğinin düşünülebilir (veya düşünülemez) olduğunu savunur. Bu “zombiler” normal bir insanınkine tam olarak benzer davranışlar sergileyebilir, ancak öznel deneyimlere sahip olmayacaklardı. Felsefi zombilerin olasılığı için gerekli bir koşul, beynin doğrudan qualia’ya yol açan belirli bir bölümünün veya bölümlerinin olmamasıdır: Zombi ancak öznel bilinç fiziksel beyinden nedensel olarak ayrıysa var olabilir.

Zeynep KÖSE

Bir Yorum

  1. Öznel deneyim kavramı üzerinde şekillenen değerlendirmeniz önemli noktalara dikkatleri cekmemizi sağlıyor.

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu